(Bài 1)
Văn hóa truyền thống của cộng đồng dân tộc người S’tiêng bao hàm nhiều thành tố văn hóa đa đạng với những nét đặc trưng, có tính độc đáo riêng của cộng đồng.
Trong các nghi thức, nghi lễ vòng đời con người của người S’tiêng, nghi thức hỏi, cưới là nghi thức rất quan trọng trong văn hóa truyền thống của người S’tiêng. Phong tục hỏi, cưới trong đời sống văn hóa của người S’tiêng thể hiện các giá trị độc đáo và đặc trưng riêng của cộng đồng người, trong đó phải nói đến nghi thức trả của. Lễ cưới của người S’tiêng bao gồm có hai phần: phần lễ cưới và lễ trả của (lễ cưới người được gọi là “Un Sail”, còn lễ trả của được gọi là “Ôch’ Rutl”).
Đối với người S’tiêng, khi trai, gái đến tuổi trưởng thành và đã tìm hiểu, ưng thuận về tình cảm, họ sẽ báo cho gia đình biết. Khi được cả gia đình đồng ý, gia đình nhà trai cũng như gia đình cô gái sẽ đến nhờ một người mai mối (người mai mối phải là người có uy tín trong cộng đồng, con cái đề huề, gia đình hạnh phúc và có khả năng giao tiếp tốt…). Việc thông tin qua lại của hai người mai mối được thực hiện bằng những câu hát lối theo hình thức đối đáp, hoặc những câu hát kể. Vì vậy, trong lễ hỏi, cưới của người S’tiêng vai trò của người mai mối là rất quan trọng, đôi khi nó còn quyết định đến sự thành bại nên duyên của đôi bạn trẻ.
Hai ông mai trao đổi trong lễ cưới truyền thống của người S’tiêng
Sau khi đã gặp gỡ, trao đổi, người làm mai mối sẽ về thông báo với gia đình hai bên, sau đó định một ngày để gia đình nhà chàng trai đến gặp mặt gia đình nhà cô gái để thực hiện lễ hỏi. Trong lễ hỏi, hai người mai mối tiếp tục thực hiện trao đổi thông tin qua lại bằng hình thức nói chuyện hoặc hát đối đáp với nhau. Nội dung là để tìm hiểu về họ hàng của hai gia đình có liên quan đến nhau hay không, cũng như truyền đạt những thông tin của hai bên gia đình cần trao đổi trong lễ hỏi. Trong đó có nội dung rất quan trọng đó là gia đình nhà chàng trai và cô gái sẽ thống nhất về số lượng và loại hình hiện vật để thực hiện nghi thức trả của. Đây là nghi thức của gia đình chàng trai thực hiện trả của cho gia đình cô gái. Việc chọn ngày cưới, cũng như việc đưa ra con số về sính lễ trả của đều do nhà gái quyết định, tuy nhiên gia đình chàng trai cũng được tham gia để góp ý kiến.
- Nghi thức trả của: là một phong tục truyền thống của người S’tiêng Bình Phước, để cưới vợ cho con, gia đình bên nhà chàng trai phải có những hiện vật có giá trị để làm lễ vật trả của cho gia đình nhà cô gái. Thời gian thực hiện lễ trả của thường được diễn ra sau lễ cưới, khi đến thời gian đã được ấn định làm lễ trả của, nghi thức này này có thể diễn ra tại gia đình nhà cô gái hoặc có thể được tổ chức tại gia đình nhà chàng trai, tùy thuộc vào sự thống nhất của hai bên gia đình. Lễ trả của được diễn ra ít nhất trong hai ngày.
Ngày thứ nhất, gia đình nhà trai sẽ mời anh em, người thân và bạn bè của chàng trai đến gia đình để chuẩn bị các công việc cho lễ trả của ngày hôm sau. Để đáp lại sự giúp đỡ của bạn bè và anh em trong gia đình, nhà trai sẽ tiến hành mổ thịt heo, gà, nấu cơm làm, canh bồi, rượu cần,... để thiết đãi. Sau khi công việc chuẩn bị đã được hoàn tất cũng như các món ăn đã được gia đình nhà trai chế biến xong, anh em, bạn bè bên gia đình nhà trai sẽ quây quần cùng thưởng thức các món ăn và cùng uống rượu cần. Đến khi men rượu đã lâng lâng họ sẽ cùng hát, cùng múa và tiếng cồng, tiếng chiêng sẽ được nổi lên báo hiệu cho một nghi thức truyền thống sắp được diễn ra, cuộc vui sẽ được kéo dài cho tới tối khuya.
Ngày thứ hai, ngày chính thức để thực hiện nghi thức lễ trả của, từ sáng sớm khách mời ở khắp nơi xa gần dần kéo đến gia đình ngày một đông đủ. Khi gia đình bên nhà gái đã đến tham dự cũng như sự có mặt đầy đủ của hai người mai mối, các hoạt động trong lễ trả của sẽ được chính thức tiến hành. Việc đầu tiên đó là gia đình bên nhà trai sẽ giao lễ vật là con trâu cho gia đình bên nhà gái. Về số lượng trâu đã được hai bên gia đình thống nhất từ trước, thông thường số lượng lễ vật trâu từ một cho đến hai hoặc ba con cũng có thể nhiều hơn. Sau khi gia đình nhà gái đã nhận trâu, một đội đánh chiêng gồm 6 người sẽ mang chiêng vừa đi vừa đánh thành một đường vòng tròn quanh khu vực cọc cột trâu, đây là nghi lễ trước khi thực hiện việc đâm trâu để đãi khách. Sau khi trâu được thịt, việc phân chia số lượng thịt được tính như sau: Con trâu sẽ được chia thành hai phần thịt bằng nhau, đối với phần đầu con trâu phải được giành riêng cho gia đình nhà gái. Tiếp theo số lễ vật heo của nhà trai giao cho nhà gái cũng sẽ được làm thịt để phân chia cho gia đình hai bên. Đối với gia đình nhà trai, một đùi trâu và một đùi heo sẽ được lấy ra từ số thịt được nhà gái chia, số thịt này được để lại giành riêng làm quà tặng cho người làm mai mối. Đây được xem như sự đền đáp công lao giúp đỡ cho đôi trai gái nên vợ nên chồng. Số thịt còn lại sẽ được gia đình nhà trai sử dụng vào hai việc, đó là dùng để chế biến các món ăn thiết đãi anh em dòng họ cũng như khách mời tham gia trong lễ trả của. Phần còn lại sẽ được chia thành nhiều phần bằng nhau tương ứng với số hộ gia đình trong bon, sóc, số thịt này sẽ được phát cho từng gia đình. Tương tự như gia đình nhà trai, gia đình nhà gái cũng sẽ phân chia số thịt trâu và thịt heo thành nhiều phần để chia cho anh em thân tộc cũng như khách mời bên nhà gái đến tham gia lễ trả của, đồng thời làm món quà trao tặng cho người mai mối của gia đình bên nhà gái. Sau khi hai bên gia đình nhà trai và nhà gái phân chia số lượng thịt xong, phần thịt còn lại sẽ được cả hai gia đình chế biến thành các món ăn để thiết đãi khác mời và anh em trong dòng họ.
Tiếp theo là đến hoạt động trả của đối với các sính lễ khác. Các sính lễ bao gồm: tố, ché, slung, gùi, lao,... sẽ được gia đình nhà trai tập hợp trước sân với số lượng đã được thỏa thuận của hai bên gia đình. Sau khi số lượng sính lễ được tập hợp đầy đủ, hai người mai mối sẽ trực tiếp đi kiểm tra về số lượng cũng như chất lượng của sính lễ, tiếp đó đến đại diện bên gia đình nhà cô gái sẽ đi kiểm tra lại một lẫn nữa, nếu như cả về số lượng và chất lượng của sính lễ đều đạt yêu cầu thì nhà gái sẽ đồng ý tiếp nhận số sính lễ trả của đó. Còn nếu như các sính lễ chưa đạt yêu cầu thì hai bên gia đình sẽ tiếp tục thương lượng cho đến khi cả hai bên đồng ý.
Sau khi các hoạt động trả của kết thúc, gia đình nhà gái đã nhận đủ số lễ vật bên gia đình nhà trai trả của, cả hai gia đình nhà trai và nhà gái sẽ mời khách mời cùng anh em dòng họ cũng như bạn bè trong bon, sóc cùng thưởng thức những món ăn đã được cả hai gia đình chế biến. Việc ăn uống sẽ được kéo dài cùng với tiếng cồng, tiếng chiêng cho tới khi rượu đã cạn, sức đã mệt thì ai sẽ về nhà đó.
Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Bình Phước
